各地铁警迎战节后客流高峰确保返程安全
| Khoikhoi | |
|---|---|
 | |
| Totale bevolking: | |
| Belangrike bevolkings in: | Suid-Afrika |
| Taal: | Afrikaans, Khoikhoi |
| Geloofsoortuiging: | Christendom, Tradisionele gelowe |
| Verwante etniese groepe: | Boesman, Griekwas, Namas |
Die Khoikhoi (die regte mense of mense onder mense) of Khoi is 'n historiese onderdeel van die Khoisan etniese groep van suid-westelike Afrika wat nou verwant is aan die Boesmans. Khoikhoi word soms KhoeKhoe gespel. Die Khoikhoi is tevore Hottentotte genoem maar die term word nou as neerhalend beskou. Ten tye van die aankoms van Europese setlaars in 1652 het die Khoikhoi reeds vir ongeveer 30 000 jaar in Suider-Afrika gewoon. Die naam "Hottentot" is waarskynlik deur die Nederlanders aan hulle gegee weens die baie klikgeluide (suigklanke) in hulle taal, terwyl "Khoikhoi" ("manne van manne") die benaming is wat hulle hulleself genoem het.
Die meeste geelbruin inheemse bewoners van die Kaap het in die 17de en 18de eeu gesamentlik bekend gestaan as “Hottentotte”, hoewel hulle in kleiner groepe of stamme, elk met 'n kenmerkende naam, verdeel was. Die algemene benaming Hottentot het reeds in Jan Van Riebeeck se tyd dokumentasiestatus verwerf. Eers in die 19de eeu is die benaming “mense van kleur” as alternatief gebruik deur o.a. die Britse goewerneur Richard Bourke.
Weens die negatiewe konnotasies wat aan die woord Hottentot bly kleef het, het navorsers veral in die tweede helfte van die 20ste eeu 'n meer eietaalse etnoniem, “Khoekhoen”, in wisselende spelling begin gebruik. Hierdie dubbelstammige naam beteken letterlik “mens van mense”. Volgens G.S. Pienaar, 'n kenner van die inheemse tale, is die hedendaagse skryfwyse “Khoi-khoi” misplaas en in stryd met aanvaarde ortografie. Die korrekte stamwoord is Khoe.
Die term “Khoesan” (Khoisan) is 'n nuutskepping van die 20ste eeu. Dit poog om die gemeenskaplike kenmerke van die Boesmans en Khoekhoen te omvat, maar daar is ook geldige redes om die unieke identiteit van albei groepe afsonderlik te erken. Anders as die Khoekhoen het die Boesmans slegs in klein gesinsgroepies geleef, sonder 'n gemeenskaplike gesagstruktuur soos 'n opperhoof of stamkaptein. Hulle was klein van postuur en het 'n nomadiese leefwyse gevoer om die jagveld en beskikbare veldkosse ten beste te benut.
Die Khoekhoen het tradisioneel in familiegroepe gewoon in matjieshutte bestaande uit raamwerke van houtlatte wat oorgetrek is met gevlegte matjies. Dié boumateriaal is op pakbeeste van een kampterrein na 'n ander vervoer. Skeletoorblyfsels van gedomestikeerde (mak gemaakte) skape wat sowat 2 000 jaar oud is en in Laat Steentydafsettings in rotsskuilings aan die Kaapse kus gevind is, word verbind met vroe? Khoekhoenjagters. Dié jagters was toe reeds nomadiese herders van kleinvee en het mettertyd ook beeste bekom, waarskynlik van Bantusprekende Ystertydboere. Khoekhoengroepe was tot en met die aanbreek van die koloniale tyd betreklik welvarende veeboere. 'n Khoekhoengemeenskap wat vandag nog 'n tradisionele pastorale lewenswyse handhaaf, is die seminomadiese Nama van die Richtersveld.
Godsdiens
[wysig | wysig bron]Hulle het 'n god genaamd Tsui-Goub aanbid. Hulle het geglo dat hy uit die ooste gekom het, uit sy geesteswêreld die wolke maak en die re?n laat uitsak, die beesstapels laat vermeerder en weiding vir die beeste verskaf. Hulle het aan die nadoodse voortbestaan van die siel geglo. Hul grafte is eweneens na die ooste geori?nteer, vanwaar hulle geglo het Tsui-Goub gekom het.
Hulle het die hottentotsgot as 'n gelukbringer vereer. Sommige stamme het die een testikel van seuns verwyder met puberteit, omdat daar geglo is dat dit die voortbring van tweelinge sou verhoed.
Nederlandse vestiging
[wysig | wysig bron]Die veebesittende Khoekhoen in die ongewing van die Kaapse Skiereiland was belangrik vir gereelde vleisverskaffing aan die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie (VOC) se retoerskepe in Tafelbaai vanaf 1652. Om sowat dertig skepe per jaar van vleis te voorsien, het vereis dat sowat 300 beeste en 300 skape deur ruilhandel bekom word. Koperplaatjies, voorwerpe van yster, tabak en rooi glaskraletjies was gewilde ruilartikels. Die Khoekhoen het ook van brood, wyn en arak (rysbrandewyn) gehou.
Die Kompanjie het probeer om die enigste koper te wees, want hy wou pryse laag hou, maar die Khoekhoen het net skape, of siek beeste, probeer verkoop om te sorg dat hul kuddes lewenskragtig bly.
Ondanks vele pogings kon Van Riebeeck nie die vleistekort oplos nie. Die Khoekhoen wou nie ruilgoedere aanvaar as die transaksies op 'n drastiese daling in hul eie kuddes sou neerkom nie en hulle was ook onderling verdeeld en het mekaar gewantrou. Van dié stamme was die Goringhaiconas (Strandlopers van Autshumao), Goringhaiquas (Kaapmans onder Gogosoa), Gorachouquas (Tabakdiewe onder Choro en Ankaisoa), Cochoquas (onder Oldasoa en Gonnema) en verder noord die Namaquas.
Vir Van Riebeeck en sy amptenare was 'n tolk onontbeerlik om misverstande te voorkom. Daar is afwisselend en met sukses gebruik gemaak van Autshumao (alias Herrie die Strandloper), sy susterskind Krotoa (alias Eva), Doman (alias Anthonie) en Claas Das.
Autshumao het op Robbeneiland gewoon en 'n “poskantoor” vir Engelse en ander seemanne bedryf. In die vroe? jare van die nedersertting het Autshumao hom as Van Riebeeck se enigste tolk gevestig. Hy het raad oor Khoekhoenpolitiek gegee en het Khoekhoenveehandelaars na die fort toe gebring. Teen 1658 het Autshumao groot troppe vee gehad, en was hy die leier van veewagters wat hom voorheen as 'n aasdier geminag het. Tydens die die Eerste Khoekhoen-Nederlandse Oorlog het Van Riebeeck, wat oor Autshumao se lojaliteit getwyfel het, hom op Robbeneiland gevange gehou. Hy het egter in 'n lekkende ou boot ontsnap. Daarna was nhy die woordvoerder van die een Khoekhoengroep na die ander. Hy het in 1663 gesterf. Autshumao was al sy vee kwyt, maar sy goeie naam is tot 'n mate herstel.
,_eerste_vrouw_van_Jan_van_Riebeeck,_of_diens_tweede_vrouw_Maria_Scipio_(ca._1630-95)_Rijksmuseum_SK-A-806.jpeg)
Autshumao se jong verwant Krotoa of “Eva”, wat in Van Riebeeck se huishouding diens gedoen het, was in feitlik elke opsig anders as Autshumao. Sy het Nederlands en Portugees onder die knie gekry en het gretig gereageer op Christelike onderrig deur Maria van Riebeeck. Eva was 'n stoere vriendin van die Nederlanders en het 'n samewerkingsverband tussen die fort en die volgelinge van Oedasoa, haar ryk verwant, gesmee. Sy het later 'n groot rol gespeel in die bedinging van die voorwaardes vir die be?indiging van die Eerste Khoekhoen-Nederlandse oorlog.
In die 1650’s was Eva die enigste persoon met 'n goeie kennis van sowel die Khoekhoen- as die Nederlandse kultuur; elke keer dat sy van een kultuur na die ander oorgestap het, het sy haar Nederlandse klere vir Khoekhoenvelle verruil, en andersom. Sy is in 1662 gedoop en het in 1664 met die ontdekker Pieter van Meerhof getrou. Die Kompanjie het totale kultuurassimilasie van die Khoekhoen voorgestaan en het haar 'n ruim bruidskat gegee. Eva het Van Meerhoff drie kinders geskenk, en hom vergesel toe hy bevelvoerder van Robbeneiland word. Van Meerhof het tydens 'n ekspedisie na Madagaskar in 'n skermnutseling gesneuwel.
Eva was daarna 'n ruk lank nog 'n gesiene lid van die Europese gemeenskap, maar het toe swaar begin drink en haar aan prostitusie oorgegee. Die laaste vyf jaar van haar lewe was sy merendeels weens onsedelike gedrag op Robbeneiland in die tronk. Ná haar dood het die Nederlanders haar tragiese lewe voorgehou as bewys dat die Khoekhoen die beste aspekte van die Europese kultuur nie kon aannneem nie. Die amptelike dagboekhouer teken aan: “Soos die honde keer sy na haar eie braaksel terug, 'n duidelike bewys dat die mens se aard, ongeag hoe sterk dit deur borele beginsels aan bande gelê word, na sy ingebore eienskappe terugkeer.”
Daar is min bekend oor die oorsprong van Doman, maar hy was beslis geen hoofman nie. In 1657-1658 het die Nederlanders hom na Batavia (Jakarta), hul hoofstad in die Ooste, geneem. Hier het hy sowel die potensi?le mag van Nederlandse kolonialisme as die klimaks van weerstand daarteen aan die eiland se noordkus gesien. Doman het trou aan die Nederlanders gesweer en beweer die Christendom lok hom. Dit was egter suiwer takties, want terug aan die Kaap het hy Van Riebeeck se beleid teengestaan en Eva gekritiseer. Hy het haar Christenskap bespot en geskree: “Hier kom die voorstander van die Nederlanders; sy gaan haar mense stories en leuens vertel, en hulle oplaas almal verraai.”
Van Riebeeck se verdraagsaamheid teenoor die Khoekhoen is tot breekpunt beproef. Op 19 Oktober 1653 het Autshumao en sy volgelinge byna al die vee van die Kompanjie gesteel en die veewagter David Jansz gedood. Toe Autshomao weer in Junie 1655 by die fort opdaag. Moes Van Riebeeck sy ontkennings en verskonings aanvaar. Die tolk Doman, wat Autshomao se taak oorgeneem het, het intussen die Kaapmans aangeraai om tydens re?nweer die vee van die verversingspos te steel, aangesien Van Riebeeck se mense dan nie met klam lonte en kruit hul pangewere doeltreffend kon gebruik nie.
Toe die Kaapmans in Julie 1659 die veewagter Sijmon in’t Velt doodsteek en 68 beeste en 67 skape wegvoer, het Van Riebeeck die plaaslike soldate en burgers opkommandeer. Die Kaapmans het met 'n ontwykingstrategie gereageer, maar in 'n skermutseling is drie Khoekhoen gedood. Daar is eers in April en Mei 1660 met die verskillende leiers vrede gesluit nadat 'n vaste grenslyn en spesifieke toegangsroetes wedersyds neergelê is. Daarna is die amptelike versoeningsbeleid hervat.
Die Khoekhoen het as veewagters en in hul ruilhandel met die Kompanjie meer vertroud geraak met die Nederlandse taal, leefwyse, kleredrag en gebruiksartikels. In die eerste dekade van die verversingspos se bestaan was daar net een Christenbekeerling onder die Khoekhoen, naamlik Krotoa.
Koloniale uitbreiding en die Khoekhoen
[wysig | wysig bron]Die Khoekhoen was nooit besonder veglustig teenoor die burgers nie. Slegs enkele stamme was betrokke by herhaaldelike veediefstalle en aanslae op burgers. Die sogenaamde Tweede Khoekhoenoorlog (1673-1677) was klein in omvang. Die strafekspedisies van die owerheid teen die Cochoquas van Gonnema was ook nie juis baie suksesvol teen 'n ontwykende vyand nie.
Verskeie faktore het bygedra tot die ontstamming en vermindering van die Khoekhoen gedurende die 18de eeu. Onoordeelkundige veeruil met Kompanjiesamptenare en vryburgers, onderlinge oorlo?, veediefstal en veesiektes het die Khoekhoen verarm. Baie van hulle het vir oorlewing as veewagters of wadrywers by burgers gaan werk.
Aansteeklike siektes het ook ontstamming in die hand gewerk. Die gevreesde pokke-epidemies van 1713, 1755 en 1767 het sommige Khoekhoenstamme totaal itgewis en ander se getalle dramaties uitgedun. Die voorkoms van pokke is die eerste keer op 18 April 1713 by die Slawelosie in Kaapstad aangeteken. Hierdie aansteeklike en dodelike siekte is waarskynlik deur die wasgoed van besoekende skeepslui oorgedra. Die Khoekhoen was besonder vatbaar daarvoor, en weldra is aan die owerheid gerapporteer dat Khoekhoen wat na die binneland gevlug het, die epidemie vinnig laat versprei.
Noukeurige statistieke ontbreek, maar die besoekende Nederlandse skrywer Francois Valentijn het bevestig dat die epidemie letterlik honderde Khoekhoen in sommige streke van die kolonie uitgewis het. Die Sweedse reisiger Anders Sparrman het ook in 1776 bevind dat 'n onbekende “galkoors” groot lewensverlies onder veral die Khoekhoen veroorsaak het.
Volgens 'n sensusopgawe van 1805 was daar toe slegs sowat 20 000 Khoekhoen in die Kaapkolonie oor. Hulle was teen daardie tyd 'n grondlose proletariaat wat in 'n groot mate hul eie taal en tradisionele leefwyse ingeboet het om by die Westerse leefwyse aan te pas.
Oor die vraag aan wie die grond in die kolonie behoort het, bestaan daar uiteenlopende menings. Die Khoekhoen het in stamverband aanspraak gemaak op woonplek en weiveld in bepaalde gebiede. Hul nomadiese leefwyse was grotendeels afhanklik van die beskikbaarheid van water. Binne die beperkte amptelike grense van die aanvanklike Kaapse nedersetting is eiendomsplase aan burgers toegeken. Hulle kon ook jaarliks weilisensies in onbette gebiede bekom. Teen 1714 was daar al sowat 400 eiendomsplase vir koring- en wynproduksie deur die owerheid beskikbaar gestel. Die Khoekhoen se tradisionele lewenswyse het hulle in konflik gebring met hierdie grondbesitters. Toe onafhanklike veeboere ná die pokke-epidemie van 1713 ook amptelike leningsplase gekry het, was baie ontstamde Khoekhoen se onafhanklike bestaanswyse binne die uitbreidende koloniale grense toenemend onder druk.
Aanvanklik het die Kompanjiesamptenare en burgers hulself bloot op grond van godsdienstige oorwegings van die Khoekhoen onderskei, naamlik as Christene teenoor heidene. Teen die middel van die 18de eeu het hierdie onderskeiding al hoe meer op 'n ras- en standverskil in die samelewing berus. Reeds in 1661 is 'n onderwyser in Kaapstad aangestel om die Khoekhoen in die Nederlandse taal en Christelike godsdiens te onderrig. Sommige burgers in die afgesonderde binneland het hul werkers nie van hul huisgodsdiens uitgesluit nie, maar die lewenspeil van die Khoekhoen het daardeur nie juis verbeter nie. Hulle is oor die algemeen karig besoldig en het in hul tradisionele matjieshutte naby die plaasopstalle gewoon. Georganiseerde sendingswerk onder Khoekhoen in die kolonie het teenstand gekry toe die Morawiese sendeling Georg Schmidt in 1742 op grond van klagtes van geordende predikante en sommige lidmate, deur die owerheid verbied is om die sakramente aan bekeerde Khoekhoen by Baviaanskloof in die latere distrik Caledon te bedien. Schmidt moes in 1744 onverrigter sake na Europa terugkeer.
Teen die einde van die 18de eeu het baie burgers egter 'n nuwe, positiewer ingesteldheid teenooor Christelike sendingaksies onder die Khoekhoen ingeneem. Dit kan aan die heersende tydsgees van filantropie en die ywer van predikante en sendelinge uit eie geledere toegeskryf word. In 1799 is die Zuid-Afrikaansche Zendeling Genootschap (ZAG) in Kaapstad gestig om saam met buitelandse genootskappe sendingwerk onder veral die Khoekhoen te bevorder. In 1792 het die Morawi?rs die Baviaanskloof-sendingstasie heropen, en in 1805 is dit herdoop tot Genadendal. Dit het spoedig 'n navolgenswaardige voorbeeld van deugsaamheid gestel wat by die owerheid en burgers agting gewek het.
Op militêre gebied was daar in die 18de eeu noue samewerking tussen die burgers en ontwortelde Khoekhoen. Individuele werkers van burgers het geleer om met die ou voorlaaiers akkuraat te skiet. Dit was noodsaaklik in die jagveld, maar ook vir beter beskerming van veekuddes teen diewe en roofdiere. Weens die beperkte getal soldate in die Kaapse garnisoen het 'n unieke kommandostelsel in die binneland ontwikkel. Dit het op die noue samewerking tussen berede burgers, vryswartes en ervare Khoekhoen berus, met die goedkeuring van die landdros van die betrokke distrik.
In 1781 is 'n Corps Bastaard Hottentotten in Kaapstad gestig om enige moontlike buitelandse inval te help afweer. Die 400 manskappe was onder bevel van twee burgeroffisiere, Hendrik Eksteen en Gerrit Munnik. Nadat 'n groep Franse huursoldate die jaar darna na die Kaap gestuur is, kon die Khoekhoen weer na die plase terugkeer. In 1793 is nog 'n Corps Pandoeren gestig wat uit 200 Khoekhoen onder aanvoering van burgerkaptein Jan Cloete bestaan het. Dit was die begin van 'n lang tydperk van professionele militêre diens deur Khoekhoen en persone van gemendge herkoms in die Kaapkolonie.
Die Khoekhoen onder druk
[wysig | wysig bron].jpg)
Die Khoekhoen se onafhanklikheid het in die 1770’s begin verkrummel. Vanuit die westekant het die trekboere hulle verjaag of onderwerp. Groot getalle Khoekhoen is deur Xhosa-stamme aan hul oostekant ingelyk, eral die Gqunukhwebe en Ntinde. Hulle is nie as gelykes opgeneem nie. Dit was nie omdat hulle as 'n minderwaardige ras beskou is nie, maar omdat hulle arm was. Weens hul vrye biologiese vermenging met die Xhosa het hulle geen aparte kaste gevorm nie. Die nasate was Xhosa. Terselfdertyd het die Khoekhoen nie heeltemal vrywillig hulle aan die Xhosa odnerwerp nie. Sommiges het eerder by die Boere as die Xhosas in diens getree.
Die koloniste het swaar op die Khoekhoen geleun. Hulle het die veld baie goed geken en geweet hoe om vee op te pas en om in 'n dorre omgewing veeteelt te bedryf, maar hulle moes hul grond en soms ook hul vee afstaan. Stropers het veewagter dikwels vermoor en talle Khoekhoen het ook as skuts aan kommando’s deelgeneem.
Tog was daar teen 1850 nog verskeie onafhanklike of minstens semi-onafhanklike Khoekhoengemeenskappe in Suid-Afrika. Daarbenewens was daar verskeie Suid-Afrikaanse gemeenskapsgroepe wat uit die Khoekhoen ontwikkel het, waaronder die Griekwas. Maar vir dié groepe was die tweede helfte van die 19de eeu 'n hartseer tydperk.
Die Khoekhoen en ander gemeenskappe wat nie as wit omskryf is nie en wat in die Katriviernedersetting in die Oos-Kaap woonagtig was, het toenemend soos tweedeklasburgers begin voel. Die rede hiervoor was die plaaslike Britse amptenare en wit boere van die omgewing wat dwangmaatre?ls aan hulle opgedring en hulle probeer dwing het om as arbeiders op die wit boere se plase te gaan werk. Toe die sogenaamde Agtste Grensoorlog (die Mlanjeni-oorlog) in 1850 uitbreek, het hul ontevredenheid oorgekook. Die meeste van die Katrivier se inwoners, insluitende die Khoekhoengarnisoen van Fort Armstrong, wat teen hul wit offisiere gemuit het, het die kant van die Xhosa in hierdie oorlog gekies. Die Khoekhoen van die Shiloh- en die Theopolis-sendingstasies het spoedig in solidariteit by die Katrivieropstandelinge aangesluit. Die Britse owerhede het intussen bruin troepe in die huidige Wes-Kaap opgekommandeer en na die Oosgrens gestuur om die oorlog en die opstand wat daarmee saamgehang het, te be?indig. Hierdie soldate was egter onwillig om teen hul rasgenote te veg en is uiteindelik na die Kaap teruggestuur.
Die Griekwas was langs die Garieprivier in die huidige Vrystaat gewoon het, met Adam Kok III as leier, was teen 1850 nog relatief goed daaraan toe. Sommige het hulle in die hoofstroom van ekonomiese bedrywighede bevind deur hul boerdery met merinoskape. Diegene wat hul grond aan wit boere verkoop het, het egter arm gebly. Met die stigting van die Republiek van die Oranje-Vrystaat in 1854 het die Griekwas geen politieke regte gehad nie. Met die instemming van die Britte was hulle geheel en al ondergeskik aan die Boere. Hulle moes aanvaar dat hulle as afsonderlike gemeenskap sal verdwyn, tensy hulle veg vir hul onafhanklikheid, of elders 'n heenkome gaan soek. Hulle het besluit om 'n nader tuiste te vind.
Toe hierdie Griekwas teen die einde van 1850’s ingelig is oor die bestaan van 'n onbewoonde gebied suidoos van die Drakensberge tussen die Mzimkulu- en Mzimvuburivier (Niemandsland, wat later Griekwaland-Oos genoem is), het hulle in 1860 hul grond verkoop en met die se?n van die Britse goewerneur van die Kaapkolonie daarheen getrek. Aanvanklik het dit goed gegaan in die nuwe gebied, en hulle het 'n geordende gemeenskap rondom hul nuwe hoofstad, Kokstad, gevestig. Vanaf 1872 het die Britte egter stelselmatig met die oorname van Griekwaland-Oos begin. Ná Adam Kok se dood in 1875 het die eenheid in Griekwageledere verbrokkel en het talle Griekwas hul grond aan buitestanders verkoop. Drie jaar later, in 1878, is Griekwaland-Oos deur die Britte geannekseer. Daarmee was 'n onafhanklike bestaan vir dié Griekwagemeenskap vir altyd iets van die verlede.
Benewens die Griekwas wat volgelinge van Adam Kok III was, was daar ook Griekwavolgelinge van die Waterboer-familie wat laer af langs die Garieprivier in die omgewing van Griekwastad gewoon het. Hul ongestoorde, onafhanklike bestaan het in die 1870’s tot 'n einde gekom toe diamante in daardie gebied ontdek is. Die Britse regering het die gebied van die Waterboer-Griekwas, wat Griekwaland-Wes genoem is, ingepalm en het dit in 1880 by die Kaapkolonie ingelyf. Die meeste Griekwas het hulle grond en aansprake op diamantrykdomme aan wit mense verkoop en in armoede verval.
Die vallei van die Garieprivier verder stroomaf tot naby die Augrabies-waterval is teen 1850 bewoon deur 'n groep Khoekhoenveeherders wat die Koranataal gepraat en ook mense van gemengde bloed ingesluit het. Hulle het mettertyd perde en gewere in die hande gekry en dit onder meer benut in rooftogte op wit veeboere wat in die tweede helfte van die 19de eeu in die gebied inbeweeg het plase by die Kaapse regering geregistreer het. Twee oorlo? tussen die Koranas en die Kaapse owerhede het gevolg (onderskeidelik in 1868-1869 en 1878-1879). Die Koranas is verslaan en hul leiers is tronkstraf opgelê en na Robbeneiland gestuur. Die Koranagebied is herdoop as Gordonia en vir wit bewoning oopgestel. Daarmee het die onafhanklike bestaan van dié gemeenskap ook tot 'n einde gekom.
Die laaste Khoekhoengemeenskap wat tussen 1850 en 1900 nog grotendeels onafhanklik was, was die Namas van Namakwaland en die Richtersveld. Indringing deur wit boere het meegebring dat talle Namamense hul toevlug tot sendingstasies op plekke soos Leliefontein, Kommagas, Steinkopf en Richtersveld geneem het.
Die Khoikhoi aan die Kaap se taal was Korannataal (ook bekend as Griekwa), wat uitgesterf het. Hulle laaste hoofman was Dawid Stuurman, wat in 1819 na Nieu-Suid-Wallis in Australi? verban is en in 1830 daar oorlede is.
Bronne
[wysig | wysig bron]- Cave, N.: 'Hottentot' and Hottentot place-names. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 25, nr. 3, Maart 1976
- History and Geography of South Africa. F Beswick, Darter Brothers and Walton, Kaapstad, 1899
- Artikel op mieliestronk
- Giliomee, H. & Mbenga, B. (reds). 2007. Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika. Tafelberg: Kaapstad
- Pretorius, F (red). 2012. Geskiedenis van Suid-Afrika: Van voortye tot vandag. Tafelberg: Kaapstad
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]- (en) The Khoisan
